توسط ابوالفضل قلی نژاد 
زبان تبری یکی از موضوعاتی بود که به صورت خیلی گذرا در پست اقوام مازندران و در بخش قوم تپور، به آنها پرداختیم و گفتیم که یکی از قدیمی‌ترین زبان‌های شمال و مخصوصا ایران است. ولی متاسفانه درباره زبان طبری زیاد صحبت نمی‌شود و کمتر کسی حتی اسم آن را شنیده.
برای همین جای دنج تصمیم گرفت تا به معرفی این زبان بپردازید؛ در ادامه به توضیح بخش‌هایی مثل اموزش زبان تبری، فرهنگ زبان تبری، شعر به زبان تبری و … می‌پردازیم. همراه ما باشید.
لیست فهرست‌ها
زبان تبری چیست
اولین سوالی که درباره این زبان به ذهن ما می‌زند، شاید این باشد که زبان تبری چیست؟!
زبان تبری را که با نام زبان تپوری هم می‌شناسند، یکی از زبان‌های شمال شرقی ایران است که در کنار زبان‌های دیگری مثل هرزندی، تالشی و … جزو زبان های کاسپین از آنها یاد می‌شود.
جالبه بدانید که این زبان برای مدتی با “زبان دری” در جنگ بود تا بتواند تبدیل به زبان رسمی کشور ایران شود؛ البته همه چیز برای این کار مهیا شده بود؛ ولی به خاطر اینکه در آن زمان، حاکمان خراسانی بر روی کار بودند و حرف هم باید حرف حاکمان باشد، زبان دری به عنوان زبان رسمی انتخاب شد.
ولی این موضوع باعث نشد که زبان طبری از فرهنگ مازندران حذف شود؛ درواقع مازندران به مانند بقیه اقلیم‌های ایران، زبان و گویش مخصوص خودش را دارد که در بین مازندرانی‌ها با اسم زبان مازنی شناخته می‌شود که ریشه در همان زبان تبری دارد؛ ولی این را بدانید که زبان تبری با زبان مازنی امروزی، زمین تا آسمان فرق می‌کند.
همچنین بخوانید: مازندران قدیم
تاریخ زبان تبری
اگر قرار باشد که به تاریخ زبان تبری بپردازیم، باید سری به مذهب زیدی بزنیم؛ چون طبق اسناد کشف شده، زبان تبری دومین زبان مذهب زیدی بود. محققان با بررسی این اسناد، متوجه شدند که زبان طبری، از نظر قدمت، دومین زبان ایران به شمار می‌رود.
همچنین کتاب‌های زیادی هم در مذهب زیدی منتشر شد که به زبان تبری و عربی نوشته شده که در ادامه به آنها می‌پردازیم:
- تفسیر قرآن سورتچی در قرن هفتم
- کتاب مقامات الحریری در قرن هفتم
- تفسیر کتاب الله در قرن نهم
- تفسیر مغنیسا در قرن نهم
- کتاب الابانه در قرن نهم
- کتاب دوم مشیخ زیدی در قرن نهم
- کتاب سوم مشیخ زیدی در قرن نهم
- کتاب الکفایه در قرن نهم
- کتاب قصیده طنطرانیه در قرن نهم
یک زبان مازندرانی با لهجه گرگانی وجود دارد که در فرقه حروفی (یکی از فرقه‌های صوفی)، یک زبان مقدس است. در قرن هشتم هجری کتاب‌های زیادی هم به زبان مازندرانی با لهجه گرگانی نوشته شده که در ادامه به آثار ملا فضل لله نعیمی استرآبادی می‌پردازیم:
- محبت نامه
- جاودان نامه
- نوم نامه
در پایین هم به معرفی دوران‌های مختلفی از ایران می‌پردازیم که مردمان مازندران به زبان تبری صحبت می‌کردند؛ همه این تاریخ‌هایی که در ادامه اعلام میکنیم، از کتاب‌ها و اسنادی که کشف شده به دست آمده:
- سال 378 هجری
- سال 475 هجری
- سال 500 هجری
- سال 613 هجری
- سال 805 هجری
- سال 892 هجری
- سال 1260 هجری
- سال 1288 هجری
در بین تمامی این تاریخ‌ها که گفتیم، زبان‌های دیگری هم به مانند زبان پهلوی، زبان طبرستانی و زبان مازندرانی هم حضور دارند و ما فقط به تاریخ‌هایی پرداختیم که مربوط به زبان تبری می‌شدند.
گویش زبان تبری
ایرج سام اعتقاد دارد که هیچ جای دنیا، به مانند مازندران، پراکندگی گویش ندارد. درواقع راست هم می‌گویند؛ به هر شهرستان از مازندران سفر کنید، کلمه‌های مخصوص خودشان را دارند. به حدی که شاید وقتی یک نفر از ساری به شهرستان نور سفر کند، شاید نفهمد که اصلا نوری‌ها درباره چی صحبت می‌کنند.
البته همانطور که گفتیم، پراکندگی گویش زبان مازندران بسیار زیاد است؛ ولی قصد ما فقط معرفی گویش زبان تبری است که در ادامه به معرفی گویش تبری زبان‌ها می‌پردازیم.
1. گویش طبری استرآبادی
گفته می‌شود که در شهرستان گرگان، عده ای از مردم به گویش طبری استرآبادی صحبت می‌کنند؛ درواقع این گویش، مخصوص بومیانی است که در دهستان استرآباد زندگی می‌کردند. البته به غیر از دهستان استرآباد، در دهستان قرق استان گرگان هم به گویش طبری صحبت می‌کنند.
همانطور که می‌دانید، گرگان تا چند سال پیش، جزوی از استان مازندران بود و برای همین، همچنان خیلی از فرهنگ‌ها مازندرانی در آنها دیده می‌شود که زبان تبری هم یک نمونه از آن است.
2. گویش شهمیرزادی
گویش شهمیرزادی یک گویش از زبان طبری مازندرانی است و همانطور که از اسمش هم پیداست، گویش شهمیرزادی برای بخش شهمیرزاد استان سمنان است.
3. گویش افتری
یکی دیگر از گویش زبان تبری مازنی، گویش اَفتَری است که یکی از گویش‌های زبان کومشی است که باز خود زبان کومشی، زیر مجموعه زبان‌های کاسپین است. این گویش مخصوص یک روستایی به نام “افتر و یا هفتر” است که در استان سمنان واقع شده.
3. گویش طبری زیارتی
در استان گلستان یک روستایی به نام زیارت وجود دارد که این زبان مخصوص همین روستاست. البته با اینکه زبان فارسی، تاثیر زیادی در گویش زیارتی گذاشته، ولی همچنان در زبان گویش طبری زیارتی، هویت مازندرانی مشخص است.
4. گویش کتولی
گویش کتولی همانطور که از اسمش هم مشخص است، مخصوص منطقه کتول استان گلستان است؛ البته بعضی روستاهای این منطقه، کمی از این زبان فاصله گرفتند؛ ولی روستاهایی مثل محمدآباد، آلوستان پیچک، برفتان و … همچنان با این گویش صحبت می‌کنند.
5. گویش طبری دماوندی
یکی دیگر از گویش‌های زبان تبری، گویش دماوندی است که مربوط به نواحی کوهستانی دماوند و منطقه پردیس است.
6. طبری رویانی
گویش تبری رویانی یکی از قدیمی‌ترین گویش‌های ایران به شمار می‌رود که مربوط به منطقه غرب استان مازندران، یعنی شهرستان نور است.
البته باز خود این گویش هم به دو لهجه کلارستاقی و کجوری تقسیم می‌شود.
7. الیکایی
گویش الیکایی مربوط به یک قوم با همین اسم بود که در گذشته یک قوم عشایری بودند؛ ولی در الان در مناطق گرمسار، فیروزکوه، ورامین و … زندگی می‌کنند.
فرهنگ زبان تبری
اگر نگاهی به تاریخ بیندازید، شمال ایران یکی از مناطقی بود، که یا اصلا توسط دشمنان تسخیر نمی‌شد و یا چند سال طول می‌کشید. برای مثل می‌توانم حمله اعراب به ایران را مثال بزنم. چطور افرادی که در کویر و بیابان زندگی می‌کردند، می‌توانستند در جنگل و باتلاق و کوه و هوای مرطوب، مازندرانی‌ها را شکست دهند؟
تمامی این موضوعات باعث می‌شد، تا مازندران تا همین چند سال پیش، اصل و نصب زبان خودش را حفظ کند. البته حکومت‌های بومی زیادی هم در این مناطق حکمرانی کردند که خوب زبان رسمی خودشان را قطعا از زبان بومی خودشان انتخاب می‌کردند.
البته متاسفانه، الان زبان فارسی توانسته خیلی خوب به فرهنگ زبان تبری نفوذ پیدا کند؛ به حدی که خیلی از کودکان ما، بلد نیستند تا مازندرانی صحبت کنند!
همچنین بخوانید: قوم گالش ایران
ریشه زبان تبری
افراد زیادی درباره متصل بودن زبان تبری به زبان فارسی صحبت می‌کنند. البته که همه زبان‌ها مثل زبان طبری، زیر مجموعه زبان “هند و ایرانی” هستند.
شخصی به نام پژمان خسروی در یکی از سایت‌های مربوط به مازندران، درباره زبان تبری صحبت مفصلی کرد و ادعا می‌کرد که زبان طبری از زبان‌های پهلوی و فارسی نشات گرفته شده.
ولی هر چیزی که باشد، زبان تبری و یا زبان تپوری، برمی‌گردد به زمان حضور اقوام تپوری در ایران؛ همانطور که در اول مقاله هم گفتیم، این اسم برگرفته از قوم تپور است و اگر بخواهیم ببینم که ریشه زبان تبری کجاست، باید به سراغ تاریخچه قوم تپوری بروید.
اموزش زبان تبری
متاسفانه زبان تبری مازنی در حال فراموشی است و هیچ کسی هم هیچ اقدامی برای زنده نگه داشتن آن، انجام نمی‌دهد.
واقعا حیف است که دومین زبان ایران از لحاظ قدمت، رو به مرگ باشد؛ خود زبان مازندرانی هم کمرنگ تر از قبل شده که به خاطر نفوذ زبان فارسی به این مناطق است.
البته تا الان هیچ مرکزی هم مبنی بر اموزش زبان تبری احداث نشده که مثلا بخواهیم بگوییم که مقصر خود مردم هستند! ولی اگر شما قصد دارید تا زبان مازندرانی را یاد بگیرید، باید در خود مازندران زندگی کنید و یا اینکه از یک شخصی که خودش مازندرانی باشد، کمک بگیرید. در غیر اینصورت امکانپذیر نیست.
البته ما در پست برنامه ترجمه مازندرانی به فارسی هم دو برنامه را معرفی کردیم که برای شروع بد نیست تا از این نرم افزارها شروع کنید.
زبان تبری نیما یوشیج
تا قبل از دیوان روجا نیما یوشیج، از کتاب “کنزالاسرار” به عنوان یک کتاب شعر مازندرانی یاد می‌شد که توسط “امیر پازواری” و در دوران صفویه نوشته شد؛ ولی گفته شده که این کتاب هم با اینکه با ادبیات کهن و در زمان قدیم نوشته شده، یکسری ناخالصی‌هایی دارد.
شاید ناخالصی‌هایی که در کتاب کنزالاسرار وجود دارد، به خاطر این موضوع باشد امیر پازوراری، اشعارهای مختلف از افراد مختلف را در کتاب خودش نوشته؛ مثلا اشعاری که چوپان‌ها در زمان هدایت گله می‌خواندند را در کتاب خودش آورده.
بعد از امیر پازواری، نیما یوشیج اولین کسی بود که یک اشعار مکتوب از شعرهای مازنی خودش را چاپ کرد و اکثر این اشعار هم با قالب زبان تبری یا زبان مازنی هستند.
شما دیوار روجا را می‌توانید از تمامی کتابفروشی‌های معتبر فیزیکی و اینترنتی خریداری کنید.
منبع: نیما یوشیج
کتاب درباره زبان تبری
شاید بهترین کتاب درباره زبان تبری، کتاب نصرالله هومند باشد که “پژوهشی در زبان تبری مازندرانی همراه با علائم زبانشناسی” نام دارد.
این کتاب در 130 صفحه و از انتشارات کتابسرای طالب آملی منتشر شد.
نصرالله هومند در اول به معرفی زبان طبری می‌پردازید و در ادامه سعی می‌کند تا خواننده را با تمامی آرایه‌های این زبان آشنا کند. همچنین در بعضی از قسمت‌های این کتاب، نمونه‌هایی هم از این زبان برای خواننده قرار داده شد تا بهتر با مفهوم و لهجه و گویش این زبان آشنا شوند.
برای دانلود کتاب درباره زبان تبری کلیک کنید
خوب این بود از معرفی زبان تبری! امیدواریم که از این پست لذت برده باشید. اگر شما هم اطلاعاتی درباره زبان طبری دارید، می‌توانید در قسمت کامنت‌ها با ما در میان بگذارید. ما همیشه منتظر نظرات خوب شما عزیزان هستیم.
منبع: ویکی پدیا
